Kết thú, chưng mâm quả - nghề hái ra tiền

“Đã có lúc tưởng chừng như nghề chưng mâm quả hết thời. Nhưng mấy năm nay, khách lại đông hơn trước. Có ngày phải “chạy” đến 7, 8 “sô”, từ vùng ven đổ về các quận trung tâm TP mà vẫn không xuể...” - anh Trần Hoàng Anh, nghệ nhân chưng mâm quả có tiếng ở khu phố 3, phường An Phú Đông, quận 12, cho biết.

Nghề “chưng” cũng lắm công phu

Anh Hoàng Anh dẫn tôi đi xem tác phẩm rồng, phụng cao hơn 4 m được kết ở cổng một đám cưới trên đường Lê Văn Khương, xã Đông Thạnh, huyện Hóc Môn do anh thực hiện. Từ những chất liệu như lá dừa, đậu Đà Lạt, thơm, bông dẹt, củ tỏi, ớt, đậu đũa..., qua bàn tay khéo léo của anh, đã biến thành đôi phụng, rồng trông như thật. Nghệ nhân Hoàng Anh bảo cái khó của nghề này là không chỉ đòi hỏi người thực hiện phải khéo tay, có óc thẩm mỹ mà còn phải chịu bỏ thời gian mày mò, tỉ mỉ và đặc biệt là phải “sành điệu” về các loại... rau củ quả. Ví dụ như muốn làm đầu một con lân thì phải dùng vật liệu là trái thơm nhưng phải chọn đúng loại thơm phụng chứ nếu chọn các giống thơm khác thì không “ăn” do các đốt không nở nên khi trang trí trông rất “giả”...

Để chọn được các loại vật liệu ưng ý, các nghệ nhân phải đi săn lùng tại các nhà vườn và có mặt từ sớm tinh mơ để tìm “nguồn” ở các chợ nông sản đầu mối. Hơn nhau của nghề không chỉ là vẻ đẹp và cái “hồn” tác phẩm mà còn là thời gian chưng kéo dài được bao lâu. Xúi quẩy cho nghệ nhân nào mà tác phẩm của mình bị “sứt vảy, gãy móng” khi đang trưng bày hoặc “tàn héo” chưa phải lúc thì nghệ nhân đó không những bị trách cứ vì tin có điềm không lành mà còn có nguy cơ... giải nghệ vì dân trong nghề đồn đại.

“Tác phẩm rồng, phụng ngay ở cổng chào này làm chỉ trong vòng chưa đầy 60 phút, còn bây giờ là đến phần chưng mâm quả, “công trình” này sẽ được “ngự” nơi trang trọng nhất trên bàn thờ gia tiên nên phải dốc tâm, dốc sức làm cho thật khéo” - anh Hoàng Anh giải thích, nếu chưng mâm cho đám cưới bên đàng gái thì phải kết hình song phụng, còn tại nhà trai thì phải là hình long, phụng hòa duyên. Riêng chưng mâm quả Tết cho gia chủ thì chọn kiểu phước lộc công hầu, ở đình chùa thì kết tứ linh, Tây du ký... Một mâm quả thường được thực hiện trong vòng 30-45 phút nhưng có lần anh Hoàng Anh thực hiện chỉ trong vòng... 10 phút do thi “tay nghề” với một nhóm khác. Tiền cho một mâm quả, bao gồm cả vật liệu, đèn, mô tơ... là từ 1 triệu-1,5 triệu đồng, tùy theo “quy mô” và công phu thực hiện. Chỉ trong một mùa Tết năm rồi, anh Hoàng Anh kiếm được ngót nghét 40 triệu đồng sau khi trừ đi chi phí. Nhưng hạnh phúc nhất của nghệ nhân, theo anh Hoàng Anh, lại chính là tác phẩm của mình được đặt ở nơi trang nghiêm nhất và vào những thời điểm quan trọng nhất...

Nghiệp... “chưng mâm”

Gia đình anh Hoàng Anh đã... 6 đời theo nghề chưng mâm quả. Trước đây, ông nội của anh, tức nghệ nhân Hai Sáng, từng nổi tiếng khắp vùng Gia Định, được các quan triều Nguyễn mời đến trang trí mâm quả vào lễ tiệc, Tết nhất. Ba, má anh cũng nhờ nghề “chưng” này mà nuôi 8 anh, em anh khôn lớn. Đến thời anh Hoàng Anh, nghề chưng mâm quả có lúc tưởng chừng như mai một vì nhiều gia đình không còn chú trọng lắm đến việc bày biện công phu, tỉ mỉ này. Anh Hoàng Anh vừa phải đi làm hồ như là nghề tay trái, khi nào có người đến đặt hàng là anh bỏ bay, bỏ thước, “quảy” giỏ đi “chưng”.

Đôi tay thoăn thoắt cắt lá, tỉa cành, bà Trần Thị Sen, ngụ ấp Tam Đông, xã Thới Tam Thôn, gần 50 năm theo nghề “chưng”, kể mấy chục năm trước chỉ nhờ công việc này mà hai vợ chồng bà cất được nhà lầu 3 tầng và cũng là căn nhà lầu duy nhất ở địa phương này khi đó. Nhiều gia đình khá giả, vào ngày cận Tết, đi xe hơi tận nhà đón bà đến chưng bày bàn thờ gia tiên của họ. Bây giờ, tuổi đã gần 70 nhưng nghề của bà Sen vẫn còn rất bén, giỗ quảy, cưới hỏi, nhiều gia chủ vẫn nườm nượp đến đặt hàng. Nhưng do tuổi cao, nên 5 năm nay, bà dốc sức truyền nghề cho cô con gái là Bích Phượng. Phượng bây giờ khéo tay không thua gì mẹ. Cuối năm, cô ngưng hẳn nghề may gia công để đi chưng mâm quả.

Làm đẹp cho mùa xuân

Anh Hoàng Anh ví von rằng nghề kết thú, chưng mâm quả là một nghề trang điểm cho mùa xuân. Bởi vì, dù công việc này có thể làm lai rai quanh năm nhưng nói gì thì nói, chỉ có khi đông tàn, xuân đến là dịp mà các nghệ nhân chưng mâm thi nhau “chạy sô”, bận rộn nhất. Những đôi long, phụng, tứ lân ở các cổng chào, trên bàn thờ gia tiên của mỗi gia đình trong ngày cưới, ba ngày Tết Nguyên đán thật oai nghiêm, rực rỡ như tô điểm cho mùa xuân thêm sắc thắm.

Nhiều nghệ nhân chưng mâm cho biết, bắt đầu từ rằm tháng chạp đã có người đến đặt làm mâm quả thật trang trọng để đặt trên bàn thờ gia tiên vào chiều 30 Tết cúng ông bà. Tết Nguyên đán năm ngoái, nhóm của Bích Phượng “chạy sô” chưng mâm cho gần chục gia đình ở quận 5 đến gần giao thừa mới xong việc. Phượng cười, hào hứng: “Làm cực thiệt nhưng mà vui anh à! Chẳng phải chỉ vui vì có việc để làm mà cái chính là mình xúc động khi thấy ngày càng có nhiều người xem trọng nguồn cội, ông bà và mái ấm gia đình của mình trong ba ngày Tết thông qua việc trang hoàng bàn thờ, nhà cửa. Anh thử nghĩ xem, ngày xuân, nhìn lên bàn thờ gia tiên thấy bày biện trang trọng, khói hương nghi ngút, tự dưng thấy lòng mình ấm cúng”.